Λίγα λόγια:
Η αρχιτεκτονική μορφή της κοζανίτικης κατοικίας ολοκληρώθηκε κατά τα μέσα του 18ου αιώνα σε μία περίοδο κατά την οποία ο τρόπος ζωής ήταν πλέον περισσότερο αστικός συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια. Τα αρχοντικά περιβάλλονταν συνήθως από λίθινους τοίχους, είχαν χαγιάτι, πηγάδι και γκαβανή (καταπακτή) . Ο καλοκαιρινός οντάς, ο χειμερινός ή αλλιώς "μπας οντάς", ο μαγαζές, το μαγειριό, το κελάρι, ο μουσαφίρ-οντάς και το εργαστήρι είναι κάποιοι από τους χώρους που υπήρχαν σε ένα κοζανίτικο αρχοντικό σπίτι, ενώ ελάχιστα από αυτά τα σπίτια είναι που διασώζονται μέχρι και σήμερα.
Αρχοντικό Βούρκα
Στην αυλή ενός αρχοντικού σπιτιού ή αλλιώς "νουβουρού" βρισκόταν όλοι οι βοηθητικοί χώροι όπως το πηγάδι ή το "αναγκαίο" που ήταν η τουαλέτα. Το πίσω μέρος ενός αρχοντικού σπιτιού που συνήθως είχε και μια μικρή πίσω αυλή συνδεόταν και με την πόλη ή με άλλα σπίτια που βρίσκοταν εκεί. Το μαγειριό ή ο "μαειρειός" ήταν η κουζίνα του σπιτιού και βρισκόταν σε ξεχωριστό χώρο από το βασικό οίκημα, συνήθως στην αυλή ή στο κατώι του σπιτιού.
"μπας οντάς" του αρχοντικού του Γ. Σακελλάριου στο Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης
Στο Λαογραφικό Μουσείο της Κοζάνης υπάρχει ένα αντίγραφο παλιού κοζανίτικου μαγειριού με τα σκεύη και τα πιατικά του, με το τζάκι και την πλύστρα. Στον χώρο αυτόν του μουσείου, ο επισκέπτης μπορεί να δει όλα τα σύνεργα ενός παλιού αρχοντικού σπιτιού, τα ταψιά, γουδιά, μπρίκια, ταβάδες, τσαγερά και πιατικά. Στον 6ο όροφο του μουσείου υπάρχουν δωμάτια παλιών αρχοντικών, οι "καλοί οντάδες" που υπήρχαν για την υποδοχή των επισκεπτών και ονομαζόταν και μουσαφίρ-οντάδες, το υπνοδωμάτιο ενός αρχοντικού, το κελάρι με τα γλυκά, το μαγειριό, το δωμάτιο με τα προικιά και το εργαστήριο των γυναικών.
Δωμάτιο Τραντογιάννη ή Μπασιαγιάννη στο Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης
Ένας από τους λόγους που πολλά αρχοντικά χάθηκαν, είναι η αντιπαροχή κατά την δεκαετία του '60 όπως και το πέρασμα του χρόνου χωρίς την κατάλληλη φροντίδα. Από το αρχοντικό του Βούρκα που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής, διασώζεται ο περίβολος και η αυλή και από το εσωτερικό, ξύλινες διακοσμημένες οροφές και μουσάντρες.
Δωμάτιο Τραντογιάννη ή Μπασιαγιάννη στο Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης
Το αρχοντικό Λασσάνη που παλαιότερα στέγαζε την δημοτική χαρτοθήκη της πόλης, με την 12φυλλη χάρτα του Ρήγα, προστατεύεται από μια πέτρινη μάντρα και ενώ το συγκεκριμένο αρχοντικό είναι μικρότερο συγκριτικά με άλλα, είναι λειτουργικό και αρμονικό, και είναι χτισμένο με τρόπο κατάλληλο για την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες. Διαθέτει χαγιάτι, δύο οντάδες, τον μπας οντά και τον μουσαφίρ- οντά, βοηθητικούς χώρους, κελάρι, αποθήκη και μαγαζέ.
Αρχοντικό Λασσάνη
Πηγές για περισσότερες πληροφορίες:
*Φωτογραφίες από το Αρχοντκό Βούρκα, το αρχοντικό Λασσάνη και από το Λαογραφικό Μουσείο Κοζάνης.